-सुरज दाहाल
ताज महल, संसारको सबैभन्दा प्रतिष्ठित र प्रतिकात्मक स्मारकहरू मध्ये एक हो जुन अनन्त प्रेम र प्रेम प्रतिको भक्तिको प्रतीकको रूपमा खडा छ। मुगल सम्राट शाहजहाँले आफ्नी प्रिय पत्नी मुमताज महलको सम्झनामा बनाएको भनिने यो महल उनीहरूको गहिरो र चिरस्थायी प्रेम कथाको प्रमाणको रुपमा परिचित छ।
सन् १५९२ मा जन्मिएका शाहजहाँले सानै उमेरमा अर्जुमन्द(मुमताज महल)लाई रोयल मीना बजारमा आगराको सडकमा देखे र उनको प्रेममा परे। सन् १६०७ मा शाहजहाँले १४ वर्षकी अर्जुमन्द बानो बेगमसँग इन्गेजमेन्ट गरेका थिए तर उनीहरुको प्रेम विवाह सम्म पुग्न पाँच वर्ष लाग्यो किनकि उनले राजनीतिक कारणले पर्सियन राजकुमारी क्वाण्ड्रि बेगम सग विवाह गरेका थिए ,१० मई १६१२ को पवित्र दिनमा २१ वर्षीय शाहजहाँ र १९ वर्षीय अर्जुमन्द बानोको विवाह भएको थियो।
वास्तवमा अर्जुमन्द बानोको नाम मुमताज महल उनको विवाह सम् थिएन ,इतिहासकार एब्बा कोच दि बादशाहनामा अफ अब्दुल हमिद लाहोरीमा लेख्छिन "उनीहरूको विवाह पछि, शाहजहाँले अर्जुमन्दलाई "मुमताज महल"को उपाधि दिए, जसको अर्थ फारसीमा "दरबारको रत्न/दरबारको गौरव/दरबारको प्रिय/दरबारको सजावट दरबार मा चुनिएकी एक " हो। यो नाम पहिलो पटक उनको दरबारका इतिहासकार अब्दुल हमिद लाहोरीले लेखेको शाहजहाँको आधिकारिक जीवनी बादशाहनामामा उल्लेख गरिएको छ। ।कोचले विस्तारमा यो पनि उल्लेख गरेकि छनकि मुमताज महल नाम अन्य स्रोतहरूमा पनि प्रयोग भएको थियो, जस्तै ताजमहल शाहजहाँले उनको सम्झनामा बनाएको समाधि ! समाधिको मुख्य प्रवेशद्वारमा रहेको शिलालेखमा लेखिएको छ, "यो मुमताज-ए-महलको समाधि हो, संसारमा चुनिएको एक हो।"कोच लेख्छिन शाहजहाँले मुमताजलाई "तिमी मेरो जीवनको ज्योति, मेरो हृदयको आनन्द र मेरो आत्माको प्रेम हौ। तिमी चन्द्रमा र ताराहरू भन्दा सुन्दर छौ , र तिम्रो बुद्धि समुद्र भन्दा विशाल छ। "भनेका थिए।
(चावला, रोहित, सारण, शालिनी) आफ्नो पुस्तक ताजमहलमा लेख्छन "अर्जुमन्द धेरै दयालु, उदार र संयमी थिइन उनि मुगल साम्राज्यको प्रशासनिक कार्यमा पनि संलग्न थिइन् उनलाई शाहजहाँले शाही मोहर, मुहर उजाह दिएका थिए र उनी निरन्तर याचिकाकर्ताहरूको तर्फबाट अन्तरक्रिया पनि गर्थिन र विधवाहरूलाई भत्ता पनि दिने गर्थिन । उनले सधैं शाहजहाँको सबै सैन्य/युद्ध अभियानहरूमा साथ दिन रुचाइन यहि सैन्य विद्रोहको अभियानको सिलसिलामा खान जहाँ लोदी जो एक विश्वासघाती थियो जसले डेक्कनमा ठूलो सेना खडा गरेको समयमा आफ्नो १४ औं बच्चा (छोरी गौहररा बेगम) लाई जन्म दिंदा अत्याधिक प्रसवोत्तर रक्तस्राव र अन्य जटिलताहरूको कारण ३० घण्टा सुत्केरी पीडा पछि अर्जुमन्दको १७ जुन(आजकै दिन ) १६३१ मा ३९ वर्षको उमेरमा मृत्यु भयो। रानीको मनपर्ने लेडी-इन-वेटिङ, सती-उन-निसा, र उनको प्रिय डाक्टर वजीर खानको प्रयासको बावजुद उनको मृत्यु भयो। शाहजहाँले अर्जुमन्द लाई हेरचाह गर्न धेरै धाई र मिडवाइफहरू बोलाए तर सबै प्रयासहरू व्यर्थ भए। शाहजहाँलाई आफ्नी प्यारी पत्नीको असामयिक मृत्यु असहनीय थियो राज्यभर शोकको घोषणा गरे र सम्पूर्ण राज्यलाई दुई वर्षसम्म शोकको आदेश दिइएको थियो। “
अनिता देसाई आफ्नो पुस्तक दि ताज महल अ लभस्टोरिमा लेख्छिन "शाहजहाँ मुमताज महलको मृत्यु पछि पनि उनि बाट अलग रहन सकेनन्। तिनले मुमताजको शरीरलाई सुगन्धित गरेर सुनको कास्केटमा राखे, र जहाँ गए पनि आफूसँगै लैजान्थे। उनी बिना खान वा सुत्न सक्थेनन , र प्रायः घण्टौंसम्म टोलाएर बसिरहन्थे, उनको कास्केटमा हेरिरहन्थे।एक दिन शाहजहाँले मुमताज महलको लागि चिहान निर्माण गर्ने निर्णय गरे। उनी चाहन्थे कि यो संसारको सबैभन्दा सुन्दर चिहान होस , उनको लागि उनको प्रेमको प्रमाण बनोस उनले संसारका उत्कृष्ट वास्तुकार र शिल्पकारहरूलाई बोलाए, र उनीहरूलाई उत्कृष्ट कृति सिर्जना गर्न कार्टे ब्लान्चे( पुर्ण स्वतन्त्रता ) दिए। ताजमहलको निर्माण धेरै वर्ष लाग्यो, र यो संलग्न सबैको लागि प्रेमको श्रम थियो। कामदारहरू आफ्नो शिल्पकलामा सावधानीपूर्वक थिए, र तिनीहरूले उपलब्ध उत्कृष्ट सामग्रीहरू प्रयोग गर्थे। चिहान सेतो संगमरमरको बनाइएको थियो, र यो बहुमूल्य पत्थर र रत्नहरूले जडिएको थियो।जब ताजमहल अन्ततः पूरा भयो, शाहजहाँ धेरै खुसी भए । उनले अन्ततः मुमताज महलप्रति आफ्नो प्रेम व्यक्त गर्ने बाटो फेला पारे। उनी प्राय: चिहानमा जान्थे, र उनी त्यहाँ बसेर घण्टा बिताउँथे, सोचमा हराउँथे।"
एलिजाबेथ मानको पुस्तक "ताज महल: ए स्टोरी अफ लभ एण्ड एम्पायर"ले पाठकहरूलाई मुगल साम्राज्यमा पुराउछ , जहाँ शाहजहाँ र मुमताज महलको प्रेम कथा अनुग्रह र मोहका साथ प्रकट हुन्छ। लेखकले ज्वलन्त कथा कथन र मनमोहक चित्रण मार्फत साझा गरेको गहिरो बन्धनलाई सुन्दर ढंगले चित्रण गर्दछिन। साँझ दरबारको बगैंचामा, जहाँ शाहजहाँ र मुमताज महल प्रायः एकअर्कामा विलिन हुन् रहने गर्दथे । चन्द्रमाले फूलहरूमा कोमल चमक फ्याँक्दा, शाहजहाँले मुमताज महलको नाजुक हात आफ्नो हातमा लिएर प्रंसशाका शब्दहरू सुनाउथे जसले मुमताज ह्रदयलाई पुलंकित बनाउथो। तिनीहरूको प्रेम सतही सौन्दर्यमा मात्र आधारित थिएन तर तिनीहरूको प्रेम आत्माको सार अँगालेर गहिरो दौडिएको थियो। तिनीहरूले एक सामंजस्यपूर्ण साम्राज्यको सपना साझा गरे, जहाँ प्रेम, करुणा र न्याय प्रबल हुन्छ। शाहजहाँले मुमताज महल सग उनको बुद्धिमत्ता र दयालु स्वभाव भएकोले राज्यका मामिलाहरु को बारे मा छलफल गर्थ उनि उनको शब्दहरु को वजन र बुद्धि को साथ राय दिने गर्थिन।
एउटा उदाहरणमा, शाहजहाँले महत्त्वपूर्ण निर्णयमा विचारविमर्श गरिरहेको बेला, सल्लाहको लागि मुमताज महलतिर फर्किए आफ्नो हृदयको गहिराइबाट बोल्दै उनले अत्यन्त अनुग्रह र शालीनताका साथ उनले आफ्नो अन्तर्दृष्टि प्रस्ताव राखिन । उनको राय शासनको लागि अमूल्य सम्पत्ति थियो भनेर बुझेर शाहजहाँ उनको बुद्धिले मोहित थिए।
शाहजहाँ र मुमताजको प्रेमको गहिराई शाहजहाँले उनको मृत्यु पछाडी लेखेको पत्र बाट पनि थाहा हुन्छ , वेन एडिसन बेग्ले र जियाउद-दिन ए देसाई द्वारा प्रकाशित ,ताजमहल : एन एलिमण्ड टममा ,ताजमहल शाहजहाँले मुमताजलाई लेखेको पत्र साभार गर्दै यसरी उल्लेख गर्दछन।
(अनुवादित )
“हे मेरी प्यारी पत्नी, मुमताज महल,
म तिमीलाई टाढाको जमिन बाट लेख्दै छु तर मेरो हृदय सधैं तिम्रो साथमा छ। म तिमीलाई शब्दले भन्न सक्ने भन्दा बढी सम्झन्छु। तिमी मेरी प्यारी पत्नी, मेरो सबैभन्दा बहुमूल्य रत्न हौ। तिमी बिना म अधुरो छु। म तिमी बिना बाच्न सक्दिन।
तिमी मेरो जीवनको बगैँचामा फुल्ने फुल जस्तै हौ। तिमि मेरो बाटो उज्यालो चन्द्रमा जस्तै छौ, तिमी मेरो जीवनको ज्योति हौ। म तिम्रो लागि ईश्वर प्रति आभारी छु।
मैले भेटेको दिन हिजो जस्तै सम्झन्छु। तिमि धेरै सुन्दर थियौ , र म तुरुन्तै छक्क परें। हामी छिट्टै प्रेममा पर्यौं, र हाम्रो प्रेम केवल वर्षहरूमा बलियो हुदै गयो !, हामीले सँगै धेरै कुरा साझा गरेका छौं। हामी सँगै हाँस्यौं, सँगै रोयौं र सँगै परिवार हुर्कायौं। तिमि मेरो अपराधको साझेदार, मेरो सबैभन्दा मिल्ने साथी र प्रेमी हौ । म तिमी बिना मेरो जीवन कल्पना गर्न सक्दिन।
मलाई थाहा छ कि तिमि अहिले राम्रो ठाउँमा छौँ, र तिमि अब दुखमा पनि छैनौ । तर पनि म तिमीलाई धेरै सम्झने गर्छु। तिम्रो अनुहार हेर्न, तिम्रो आवाज सुन्न र तिम्रो स्पर्शको अनुभूति गर्न चाहन्छु।
म तिमीलाई कहिल्यै भुल्ने छैन, मेरी प्यारी पत्नी। तिमी सधै मेरो ह्रदयमा रहनेछौ।
म तिमीलाई संसारमा सबै भन्दा बढी माया गर्छु।
तिम्रो मायालु श्रीमान्,
शाहजहाँ”
एकातिर शाहजहाँको मुमताज प्रतिको प्रेमका कथाहरु छन् भने अर्को तर्फ उनले गरेको अत्याचारका व्यथाहरु छन। जोन रिचर्ड्स आफ्नो पुस्तक द लास्ट ग्रेट मुगलमा लेख्छन "शाहजहाँले आफ्ना छोरा दारा शिकोहलाई दारा शिकोह हिन्दू र सुफी रहस्यवादमा रुचि राख्ने भएकोले धार्मिक विश्वासले आफ्नो अधिकारलाई कमजोर बनाउने डरले १८ वर्ष कैद गरे आफ्नो अर्को छोरा औरंगजेबलाई सिंहासनमा बस्नबाट रोक्नको लागि अन्धा बनाए। औरंगजेब एक कुशल सैन्य कमाण्डर थिए जो मुगल सेनामा लोकप्रिय थिए। शाहजहाँलाई डर थियो कि औरंगजेबले उसलाई पराजित गर्नेछ, त्यसैले उनले उनको दुवै आँखामा अन्धा बनाए।आफ्ना धेरै अधिकारीहरूलाई भ्रष्टाचार वा अयोग्यताको लागि मृत्युदण्ड दिए। शाहजहाँ एक माग गर्ने शासक थिए जसले आफ्ना अधिकारीहरू इमानदार र कुशल हुने अपेक्षा गरे। उहाँले भ्रष्टाचार वा अयोग्यता सहेनन , र उहाँले आफ्नो मापदण्ड पूरा नगर्नेहरूलाई सजाय दिए शाहजहाँले आफ्ना प्रजाहरूमा उच्च कर लगाएका थिए । शाहजहाँ एक धनी शासक थिए, तर उनी खर्च गर्ने पनि थिए। उनले आफ्नो दरबार, बगैंचा र अन्य परियोजनाहरूमा प्रशस्त खर्च गरे। आफ्नो खर्च तिर्नको लागि, उनले आफ्ना प्रजाहरूमा उच्च कर लगाए। उच्च करहरूले मुगल प्रजाहरूमा व्यापक गरिबी र असन्तुष्टि निम्त्यायो।धार्मिक अल्पसंख्यकहरूलाई सताइयो। शाहजहाँले धार्मिक अल्पसंख्यकहरूलाई सताए। शाहजहाँ एक मुस्लिम शासक थिए, र उनले हिन्दू र अन्य धार्मिक अल्पसंख्यकहरू भन्दा मुस्लिमहरूलाई समर्थन गरे। उनले धार्मिक स्वतन्त्रतामा प्रतिबन्ध लगाए, र हिन्दूलाई नष्ट गरे । "
मुमताजको पालामा परिवार योजना भन्ने शब्दको अर्थ सायद उपलब्ध थिएन। बारम्बार गर्भधारण र १४ पटक सुत्केरी हुनुले ममताजको शरीर धेरै कमजोर भएको हुनुपर्छ । ३९१ वर्ष पुरानो अर्जुमन्द(ममताज )को मातृ मृत्युको यो मुद्दा आज पनि निकै सान्दर्भिक छ किनकि आज पनि मातृ मृत्यु गम्भीर मुद्धा हो। ताजमहल: अ बायोग्राफीमा विलियम डेलरिम्पल लेख्छन् "मुमताज महल एक प्रशंसनीय आमा थिइन्, जसले १९ वर्षको अवधिमा शाहजहाँका लागि १४ सन्तान जन्माएकी थिइन्। बारम्बार गर्भधारण र प्रसवको तनावले उनको स्वास्थ्यमा असर गरेको हुनसक्छ, र सन्तान जन्म सम्बन्धी जटिलताका कारण उनको मृत्यु भएको मानिन्छ। १६३१।" सगै रुबी लाल आफ्नो पुस्तक मुमताज महल: मुगल साम्राज्यको महारानीमा, लेख्छन् "मुमताज महलको सुत्केरीमा मृत्यु हुनु भनेको मुगल साम्राज्यलाई स्तब्ध पार्ने दुःखद घटना थियो। उनी केवल ३८ वर्षकी थिइन्, र उनले शाहजहाँका लागि पहिले नै १४ सन्तान जन्माइसकेका थिए। बारम्बार गर्भावस्था र बच्चा जन्माउने तनावले उनको मृत्युमा योगदान गरेको हुन सक्छ, तर यो हो। मलेरिया वा क्षयरोग जस्ता अन्य कारणले पनि उनको मृत्यु हुनसक्छ।"यसरी आफ्नो प्रेमलाई स्मारक बनाउने शाहजहाँको प्रयास बाहेक ताज महलको पछाडि मातृ मृत्युको दारुण कथा देखिन्छ र ताज महललाई मातृ मृत्यु को प्रतिकको रुपमा पनि हेर्न सकिन्छ। विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार २०२० मा २ लाख ८७ हजार महिलाको मृत्यु गर्भावस्था र सुत्केरी हुने प्रक्रियामा मृत्यु भयो जसको ८७ प्रतिशत हिस्सा उप-सहारा अफ्रिका र दक्षिणी एशियाको छ।भारतमा हरेक १ लाखमा ९७ आमाको गर्भावस्था वा बच्चा जन्माउदा मृत्यु हुन्छ भने २०७८ को जनगणना अनुसार नेपालमा हरेक १ लाख बच्चा जन्मदा वा गर्भावस्थामा १५१ आमाहरुको अझै पनि मृत्यु भई राखेको छ।
