भविष्यका सम्भावनाहरू, खतरा, चुनौतीहरू र अवसरहरू
-डा.राजेन्द्रप्रसाद कोइराला
परिचय
कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) भनेको कम्प्युटर प्रणालीहरूले मानव बुद्धिमत्तासँग सम्बन्धित कार्यहरू जस्तै सिक्ने, तर्क गर्ने, समस्या समाधान गर्ने, धारणा बनाउने र निर्णय लिने क्षमता हो। यसले मेसिन लर्निङ, प्राकृतिक भाषा प्रशोधन र कम्प्युटर भिजन जस्ता प्रविधिहरूलाई समेट्छ, जसले मेसिनहरूलाई ठूलो डेटासेट प्रशोधन गर्न, ढाँचा पहिचान गर्न र भविष्यवाणी गर्न सक्षम बनाउँछ। सामान्य कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AGI) भनेको एक उन्नत र सैद्धान्तिक अवधारणा हो, जसले AI प्रणालीहरूले मानवले गर्न सक्ने कुनै पनि बौद्धिक कार्य गर्न सक्ने क्षमता राख्छ, जुन विभिन्न क्षेत्रमा सामान्यीकृत संज्ञानात्मक क्षमता प्रदर्शन गर्न सक्छ। नेपालको सन्दर्भमा, जुन एक विकासशील राष्ट्र हो र अद्वितीय सामाजिक-आर्थिक र भौगोलिक चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ, AI र भविष्यमा AGI को सम्भावनाले परिवर्तनकारी अवसरहरू प्रदान गर्दछ भने ठूला चुनौतीहरू पनि प्रस्तुत गर्दछ।
एक्काइसौं शताब्दीको विश्वव्यापी शब्दकोशमा, "कृत्रिम बौद्धिकता" (Artificial Intelligence - AI) जति सर्वव्यापी, आशाजनक र साथसाथै रहस्यमय अरू कुनै शब्द छैन। यसको मूल सार भनेको मेसिनहरूमा मानवीय बौद्धिकताको सिमुलेसन हो, जसले तिनीहरूलाई सिक्न, तर्क गर्न, समस्या समाधान गर्न र बुझ्नको लागि प्रोग्राम गर्दछ। आज हाम्रो दैनिक जीवनमा व्याप्त AI लाई विशेषज्ञहरू कृत्रिम संकीर्ण बौद्धिकता (Artificial Narrow Intelligence - ANI) वा "कमजोर AI" भन्छन्। यो AI को रूप कुनै एक विशेष काममा माहिर हुन्छ। यो त्यही एल्गोरिदम हो जसले हामीलाई नेटफ्लिक्समा अर्को चलचित्र सिफारिस गर्छ, फोन अनलक गर्न अनुहार चिन्छ, काठमाडौँको ट्राफिकमा सबैभन्दा छिटो बाटो पत्ता लगाउँछ, र इमेलको मस्यौदा तयार पार्न सक्छ। यो निश्चित, पूर्वनिर्धारित कार्यहरूमा उत्कृष्ट हुन्छ, र प्रायः त्यो साँघुरो क्षेत्रमा गति र शुद्धतामा मानव क्षमतालाई पनि उछिन्न सक्छ।
AI र AGI को सार
AI ले विश्वव्यापी समाजहरूलाई पहिले नै पुनर्जनन गरिरहेको छ, दोहोरिने कार्यहरू स्वचालित बनाएर, निर्णय लिन सुधार गरेर र ठूलो डेटासेटबाट अन्तर्दृष्टि प्रदान गरेर। सिरिजस्ता भर्चुअल सहायकदेखि स्वास्थ्य सेवा र कृषिमा उन्नत अनुप्रयोगहरूसम्म, AI एक बहुमुखी उपकरण हो जसले दक्षता र नवप्रवर्तनलाई प्रेरित गर्छ। नेपालमा, AI लाई शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, कृषि र वित्त जस्ता क्षेत्रहरूमा अपनाइँदैछ, जस्तै AI-आधारित बाली व्यवस्थापन उपकरणहरू र स्वास्थ्य निदान प्रणालीहरू। AGI, यद्यपि अझै सैद्धान्तिक छ, यो प्रविधिको अर्को चरण हो, जहाँ मेसिनहरूले स्वायत्त रूपमा सिक्न, अनुकूलन गर्न र विभिन्न क्षेत्रमा जटिल समस्याहरू समाधान गर्न सक्छन्, सम्भवतः मानव बुद्धिमत्तासँग प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छन्। संकीर्ण AI, जुन कार्य-विशिष्ट हुन्छ, भन्दा फरक AGI ले लचकता, रचनात्मकता र मानवजस्तै तर्क प्रदर्शन गर्छ, जसले क्रान्तिकारी प्रगतिका लागि सम्भावनाहरू खोल्छ तर नैतिक र सामाजिक चिन्ताहरू पनि उठाउँछ।
AI को सार यसको मानव क्षमता वृद्धि गर्न, स्रोतहरूको अनुकूलन गर्न र अक्षमताहरू सम्बोधन गर्ने क्षमतामा निहित छ। नेपालजस्तो कम आय भएको देशका लागि, जसमा सीमित पूर्वाधार छ, AI ले परम्परागत विकास बाधाहरूलाई उल्ट्याउने मार्ग प्रदान गर्छ। AGI, यदि यो साकार भयो भने, यी लाभहरूलाई जटिल, बहुआयामिक समस्याहरू जस्तै आपद व्यवस्थापन वा आर्थिक योजना समाधान गरेर वृद्धि गर्न सक्छ, तर यसको विकास अनिश्चितता र जोखिमले भरिएको छ।
नेपाली सन्दर्भमा AI को बढ्दो महत्त्वनेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्र, जुन आफ्नो विकट भूगोल, विप्रेषणमा निर्भर अर्थतन्त्र, र समृद्ध तर जोखिमपूर्ण सांस्कृतिक तथा प्राकृतिक सम्पदाका लागि परिचित छ, त्यसका लागि AI विलासिता होइन, तर दिगो विकासको सम्भावित आधारशिला हो। यसको महत्त्व यसको "डिजिटल शेर्पा" को रूपमा काम गर्ने क्षमताबाट उत्पन्न हुन्छ, जसले राष्ट्रलाई यसको सबैभन्दा कठिन विकासात्मक चुनौतीहरू पार गर्न मार्गदर्शन गर्दछ र पहिले अकल्पनीय रहेका दक्षताहरूलाई उजागर गर्दछ।
नेपालमा AI र AGI का भविष्य सम्भावनाहरू
नेपालमा AI को भविष्य आशाजनक छ, सरकारका हालैका पहलहरूले प्राविधिक प्रगतिप्रति प्रतिबद्धता देखाउँछन्। सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालयको २०८१ को AI अवधारणा पत्रले साइबरसुरक्षा, डेटा संरक्षण र क्षेत्रीय एकीकरणलाई जोड दिंदै राष्ट्रिय AI नीतिको लागि मार्गचित्र प्रदान गर्छ। प्रमुख भविष्यका सम्भावनाहरू निम्नलिखित छन्:
भविष्यको त्रिवेणी: अवसर, चुनौती र खतराहरू
AI-एकीकृत नेपालतर्फको बाटो साधारण उकालो होइन। यो अवसरका मनमोहक दृश्यहरू, चुनौतीका खतरनाक बाटाहरू, र अदृश्य खतराहरूको निरन्तर जोखिमले भरिएको एक जटिल पदयात्रा हो।
सटीक कृषि (Precision Agriculture): नेपाली अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड कृषि, अझै पनि धेरै हदसम्म परम्परागत छ। AI ले यसमा क्रान्ति ल्याउन सक्छ। कम्प्युटर भिजनले सुसज्जित ड्रोनहरूले बालीको स्वास्थ्य निगरानी गर्न, कीराको प्रकोप पहिचान गर्न, र माटोको गुणस्तर मूल्याङ्कन गर्न सक्छन्। स्याटेलाइट छवि र मौसम तथ्यांकमा आधारित AI मोडेलहरूले किसानहरूलाई रोप्ने र कटनी गर्ने उत्तम समयबारे सल्लाह दिँदै hyperlocal मौसम पूर्वानुमान प्रदान गर्न सक्छन्। यो "सटीक कृषि" ले उत्पादनमा नाटकीय रूपमा वृद्धि गर्न, हानिकारक कीटनाशकहरूको प्रयोग कम गर्न, र बढ्दो जनसंख्याका लागि खाद्य सुरक्षा सुनिश्चित गर्न सक्छ।
पहुँचयोग्य स्वास्थ्य सेवा (Accessible Healthcare): स्वास्थ्य सेवामा ग्रामीण-शहरी खाडल गहिरो छ। AI ले यो खाडल पुर्न सक्छ। AI-संचालित निदान उपकरणहरूले क्षयरोग वा क्यान्सर जस्ता रोगहरू पत्ता लगाउन एक्स-रे र एमआरआई जस्ता मेडिकल छविहरूको विश्लेषण उच्च सटीकताका साथ गर्न सक्छन्, जसले विशेषज्ञहरू उपलब्ध नभएका दुर्गम स्वास्थ्य चौकीहरूमा स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई सहयोग पुर्याउँछ। AI-संचालित टेलिमेडिसिन प्लेटफर्म र च्याटबटहरूले स्थानीय भाषाहरूमा प्रारम्भिक परामर्श र स्वास्थ्य सल्लाह प्रदान गर्न सक्छन्, जसले चिकित्सा जानकारीमा पहुँचलाई लोकतान्त्रिक बनाउँछ।
पर्यटनमा क्रान्ति (Revolutionized Tourism): पर्यटन नेपालको विश्व प्रवेशद्वार हो। AI ले यसको हरेक पक्षलाई सुधार्न सक्छ। व्यक्तिगत AI यात्रा योजनाकारहरूले पर्यटकहरूको रुचि र बजेटको आधारमा अद्वितीय यात्रा कार्यक्रमहरू बनाउन सक्छन्। अग्मेन्टेड रियालिटी (AR) एपहरूले प्राचीन मन्दिरहरू र सम्पदा स्थलहरूलाई जीवन्त बनाउँदै इमर्सिभ ऐतिहासिक सन्दर्भ प्रदान गर्न सक्छन्। AI लाई पदयात्रा मार्गहरूको निगरानी, फोहोर व्यवस्थापन, र भविष्यवाणी विश्लेषणमार्फत पर्वतारोहीहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गरेर दिगो पर्यटनका लागि पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ।
व्यक्तिगत शिक्षा (Personalized Education): AI ले "सबैलाई एउटै डालोमा" राख्ने शिक्षा प्रणालीलाई सुधार गर्न मद्दत गर्न सक्छ। अनुकुलनशील सिकाइ प्लेटफर्महरूले प्रत्येक विद्यार्थीको गति र सिक्ने शैलीअनुसार शैक्षिक सामग्रीलाई अनुकूलित गर्न सक्छन्, जसले व्यक्तिगत समर्थन र चुनौतीहरू प्रदान गर्दछ। यसले विशेष गरी कम स्रोत भएका सार्वजनिक विद्यालयहरूमा सिकाइ परिणामहरू सुधार गर्न सक्छ। साथै, AI ले प्रशासनिक कार्यहरू स्वचालित गर्न सक्छ, जसले शिक्षकहरूलाई शिक्षण र मार्गदर्शनमा ध्यान केन्द्रित गर्न समय दिन्छ।
विपद् जोखिम न्यूनीकरण (Disaster Risk Reduction): प्राकृतिक विपद्को निरन्तर खतरामा बाँचिरहेको देशका लागि AI एक शक्तिशाली ढाल हो। मेसिन लर्निङ मोडेलहरूले भूकम्पीय तथ्यांक, नदीको जलस्तर, र माटोको चिस्यानको विश्लेषण गरी भूकम्प, बाढी र पहिरोका लागि परिष्कृत पूर्व-चेतावनी प्रणालीहरू सिर्जना गर्न सक्छन्, जसले उद्धारका लागि महत्त्वपूर्ण समय प्रदान गर्दछ। विपद्पछि, AI ले राहत सामग्रीको वितरणलाई अनुकूलन गर्न र स्याटेलाइट छविहरू प्रयोग गरेर सबैभन्दा बढी प्रभावित क्षेत्रहरू पहिचान गर्न मद्दत गर्न सक्छ।
पूर्वाधार र तथ्यांकको कमी: सबैभन्दा आधारभूत चुनौती भनेको आधारभूत पूर्वाधारको अभाव हो। AI तथ्यांक र गणना शक्तिद्वारा संचालित हुन्छ, जसका लागि भरपर्दो बिजुली र उच्च-गतिको इन्टरनेट चाहिन्छ—यी सुविधाहरू अझै पनि देशभरि उपलब्ध छैनन्। यसबाहेक, AI मोडेलहरूलाई विशाल मात्रामा उच्च-गुणस्तरीय, डिजिटाइज्ड तथ्यांक चाहिन्छ। नेपाल "डाटाको खडेरी" बाट ग्रस्त छ; स्वास्थ्य र कृषि जस्ता क्षेत्रहरूमा धेरै महत्त्वपूर्ण जानकारीहरू या त अवस्थित छैनन्, वा कागजमा छन्, वा कम गुणस्तरका छन्।
मानव पूँजीको अभाव: डाटा वैज्ञानिक, मेसिन लर्निङ इन्जिनियर, र अनुसन्धानकर्ताहरू लगायत दक्ष AI पेशेवरहरूको गम्भीर अभाव छ। वर्तमान शिक्षा प्रणालीले यो प्रतिभालाई आवश्यक मात्रामा उत्पादन गर्न अझै सक्षम छैन। यसले "बौद्धिक पलायन" को दुष्चक्रमा पुर्याउँछ, जहाँ यी सीपहरू हासिल गर्ने थोरै व्यक्तिहरू विदेशमा राम्रो अवसर खोज्छन्।
वित्तीय लगानीको अभाव: AI अनुसन्धान र विकास महँगो छ। नेपाल सरकारसँग सीमित R&D कोष छ, र डीप-टेकमा निजी क्षेत्रको लगानी अझै प्रारम्भिक चरणमा छ। महत्त्वपूर्ण वित्तीय प्रतिबद्धता बिना, नेपाल सक्रिय निर्माताको सट्टा विदेशी AI प्रविधिको एक निष्क्रिय उपभोक्ता बन्ने जोखिममा छ।
डिजिटल र AI साक्षरता: नीति निर्माताहरू, व्यापारिक नेताहरू, र आम जनतामाझ AI बारे जागरूकता र बुझाइको स्तर कम छ। यसले प्राविधिक-डर र अवास्तविक अपेक्षाहरू दुवै निम्त्याउन सक्छ, जसले प्रभावकारी राष्ट्रिय रणनीतिहरूको निर्माण र AI-आधारित समाधानहरूको अपनाउनमा बाधा पुर्याउँछ।
मडारिँदै गरेका खतराहरू: लुकेका दरारहरू
रोजगारी विस्थापन र आर्थिक असमानता: डाटा इन्ट्री र ग्राहक सेवादेखि लिएर निश्चित प्रकारका कृषि श्रमिकसम्मका नियमित कार्यहरूको स्वचालन अपरिहार्य छ। सक्रिय पुनःकौशल र स्तरोन्नति कार्यक्रमहरू बिना, यसले महत्त्वपूर्ण बेरोजगारी र सामाजिक अशान्ति निम्त्याउन सक्छ। यसबाहेक, AI का फाइदाहरू सानो, प्राविधिक-ज्ञानी शहरी अभिजात वर्गले मात्र लिन सक्छन्, जसले उनीहरू र बाँकी जनसंख्याबीचको आर्थिक खाडललाई नाटकीय रूपमा फराकिलो बनाउँछ।
एल्गोरिथमिक पूर्वाग्रह र सामाजिक विभेद: AI मोडेलहरू उनीहरूलाई तालिम दिइएको तथ्यांक जत्तिकै मात्र राम्रो हुन्छन्। यदि ऐतिहासिक तथ्यांकले विद्यमान सामाजिक पूर्वाग्रहहरू (जात, जाति, लिङ्ग, वा क्षेत्रसँग सम्बन्धित) लाई प्रतिबिम्बित गर्दछ भने, AI ले यी पूर्वाग्रहहरू सिक्नेछ र तिनलाई अझ बढावा दिनेछ। पक्षपातपूर्ण तथ्यांकमा तालिम दिइएको ऋण स्वीकृतिको लागि बनाइएको AI प्रणालीले सीमान्तकृत समुदायहरू विरुद्ध व्यवस्थित रूपमा भेदभाव गर्न सक्छ, जसले प्राविधिक तटस्थताको आडमा असमानतालाई अझ गहिरो बनाउँछ।
डाटा गोपनीयता र सार्वभौमिकता: बलियो डाटा संरक्षण कानूनको अभावमा, AI प्रणालीहरूलाई तालिम दिन संकलन गरिएको विशाल व्यक्तिगत तथ्यांक कर्पोरेसनहरूद्वारा वा राज्यको निगरानीका लागि दुरुपयोग हुन सक्छ। यसबाहेक, विदेशी AI प्लेटफर्महरू (अमेरिका वा चीनबाट) मा भारी निर्भरताले "डिजिटल सार्वभौमिकता" गुम्न सक्छ, जहाँ नेपालको तथ्यांक र डिजिटल पूर्वाधार बाह्य संस्थाहरूद्वारा नियन्त्रित हुन्छन्।
संस्कृतिको क्षय: जबकि AI ले संस्कृति संरक्षणमा मद्दत गर्न सक्छ, यसले यसलाई क्षय पनि गर्न सक्छ। अंग्रेजी भाषाका AI मोडेलहरूको प्रभुत्वले नेपाली भाषा र यसका असंख्य भाषाहरूलाई सीमान्तकृत गर्न सक्छ। AI-उत्पादित सामग्रीमा अत्यधिक निर्भरताले मानवीय रचनात्मकता र कला तथा कथा कथनका परम्परागत रूपहरूलाई निरुत्साहित गर्न सक्छ।
भविष्यको मार्गचित्र:
नेपालमा AI को भविष्य पूर्वनिर्धारित छैन। यो आज गरिएका छनोटहरूद्वारा निर्धारण हुनेछ। एक रणनीतिक, मानव-केन्द्रित दृष्टिकोण सर्वोपरि छ।
राष्ट्रिय AI रणनीति बनाउने: सरकारले एक व्यापक राष्ट्रिय रणनीति विकास गरेर नेतृत्व लिनुपर्छ। यो रणनीतिले प्रविधिमा मात्र नभई नैतिकता, नियमन, र सामाजिक प्रभावमा पनि ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ। यसले डाटा गभर्नेन्स, गोपनीयता, र एल्गोरिथमिक पारदर्शितामा स्पष्ट दिशानिर्देशहरू स्थापना गर्नुपर्छ।
जनशक्तिमा लगानी गर्ने: सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण लगानी मानव पूँजीमा हो। यसको अर्थ विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रममा डाटा विज्ञान र AI समावेश गर्न, व्यावसायिक तालिम केन्द्रहरू स्थापना गर्न, र स्थानीय प्रतिभालाई देशमै राख्न तथा विदेशमा रहेका दक्ष नेपालीलाई आकर्षित गर्न प्रोत्साहन (जस्तै अनुसन्धान अनुदान र स्टार्टअप कोष) सिर्जना गर्नु हो।
सार्वजनिक-निजी साझेदारी (PPPs) लाई बढावा दिने: सरकारले यो एक्लै गर्न सक्दैन। यसले AI स्टार्टअपहरूका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ र स्वास्थ्य तथा कृषि जस्ता मुख्य क्षेत्रहरूमा AI परियोजनाहरू परीक्षण गर्न निजी क्षेत्रसँग सहकार्य गर्नुपर्छ। "AI स्यान्डबक्स" सिर्जना गर्दा कम्पनीहरूले नियन्त्रित नियामक वातावरणमा नयाँ प्रविधिहरू परीक्षण गर्न पाउनेछन्।
"नेपालका लागि विशेष AI" मा ध्यान केन्द्रित गर्ने: अर्को ChatGPT बनाउन प्रयास गर्नुको सट्टा, नेपालले आफ्नै अद्वितीय समस्याहरू समाधान गर्नमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ। यसको अर्थ नेपाली प्राकृतिक भाषा प्रशोधन (NLP), हिमालयका हिमनदीहरूको निगरानीका लागि AI, स्थानीय बालीको उत्पादन भविष्यवाणी गर्ने मोडेलहरू, र उच्च-उचाइ पर्यटनका अद्वितीय चुनौतीहरू व्यवस्थापन गर्ने प्रणालीहरू जस्ता क्षेत्रहरूमा अनुसन्धान र विकासलाई प्राथमिकता दिनु हो।
"कल्याणका लागि AI" (AI for Good) को वकालत गर्ने: सम्पूर्ण बहसलाई दिगो विकास लक्ष्यहरू हासिल गर्न AI को प्रयोगमा केन्द्रित गर्नुपर्छ। जीविकोपार्जनमा सुधार गर्ने, जनस्वास्थ्यलाई बढावा दिने, र वातावरण संरक्षण गर्ने अनुप्रयोगहरूमा ध्यान केन्द्रित गरेर, नेपालले प्राविधिक उन्नतिलाई वास्तविक मानवीय प्रगतिमा रूपान्तरण गर्न सक्छ।
निष्कर्षमा, कृत्रिम बौद्धिकताले नेपाललाई एक पुस्तामा आउने अवसर प्रदान गरेको छ। यो एक शक्तिशाली उपकरण हो जसले राष्ट्रलाई यसको जटिल भूभाग पार गर्न र समृद्धि तथा कल्याणको नयाँ उचाइमा पुग्न मद्दत गर्न सक्छ। यद्यपि, कुनै पनि शक्तिशाली उपकरणजस्तै, यसलाई विवेक, दूरदर्शिता, र गहिरो जिम्मेवारीको भावनाका साथ प्रयोग गर्नुपर्छ। यो यात्रा चुनौतीपूर्ण हुनेछ, तर आफ्ना नागरिकमा रणनीतिक रूपमा लगानी गरेर, नवीनतालाई बढावा दिएर, र आफ्नो प्राविधिक संरचनामा नैतिकतालाई समाहित गरेर, नेपालले आफूलाई एउटा यस्तो भविष्यतर्फ डोऱ्याउने सुनिश्चित गर्न सक्छ जुन केवल स्मार्ट मात्र नभई, अझ समतामूलक, उत्थानशील, र अद्वितीय हुनेछ ।
