परिचय: एक गौरवशाली विरासत
नेपाली राजनीतिको केन्द्रमा करिब आठ दशकदेखि रहँदै आएको नेपाली कांग्रेसको स्थापना केवल एक राजनीतिक दलको उदय थिएन, यो जहानियाँ राणा शासनको अन्त्य र प्रजातन्त्रको बिहानीको उद्घोष थियो। विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (बीपी), गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराई र सुवर्णशमशेर जस्ता दूरदर्शी नेताहरूको त्याग, तपस्या र बलिदानबाट जन्मेको यो पार्टीले नेपाललाई निरंकुशताको अँध्यारोबाट मुक्त गरी आधुनिक युगमा प्रवेश गरायो। २००७ सालको क्रान्ति, २०१५ सालको पहिलो आम निर्वाचनमा दुई-तिहाइ बहुमत, र २०४६ सालको जनआन्दोलनको नेतृत्वदायी भूमिकाले यसको इतिहासलाई गौरवशाली बनाएको छ। बीपी कोइरालाले प्रतिपादन गर्नुभएको ‘राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद’ को सिद्धान्तले दशकौंसम्म नेपाली राजनीतिलाई मार्गदर्शन गर्यो।
तर, इतिहासको पानामा सुनौलो अक्षरले लेखिएको यो पार्टीको वर्तमान छवि किन यति धेरै धूमिल र विवादास्पद छ? किन आज आम नागरिक, बुद्धिजीवी र युवा पुस्ता कांग्रेसप्रति यति धेरै निराश र आक्रोशित छन्?
१. आन्तरिक कलहको श्राप: देश सधैँ बन्धक
नेपाली कांग्रेसलाई सबैभन्दा बढी क्षति उसैभित्रको आन्तरिक कलह र गुटबन्दीले पुर्याएको छ। सत्ता र शक्तिको लडाइँमा कांग्रेसका नेताहरूले देशको हितलाई पटक-पटक तिलाञ्जलि दिए।
२०५१ को मध्यावधि निर्वाचन: प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला र तत्कालीन ३६ जना सांसदबीचको द्वन्द्वले बहुमतको सरकार ढल्यो र देश मध्यावधि निर्वाचनमा होमियो। यो घटनालाई कांग्रेसभित्रको चरम सत्तालिप्सा र अलोकतान्त्रिक चरित्रको पहिलो सार्वजनिक प्रदर्शन मानिन्छ। यसले देशमा राजनीतिक अस्थिरताको बीउ रोप्यो।
पार्टी विभाजन (२०५९): शेरबहादुर देउवा र गिरिजाप्रसाद कोइरालाबीचको टकरावले पार्टी नै दुई चिरामा विभाजित भयो— नेपाली कांग्रेस र नेपाली कांग्रेस (प्रजातान्त्रिक)। यही कमजोरीको फाइदा उठाउँदै तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले प्रजातन्त्रलाई "कु" गरेर सत्ता आफ्नो हातमा लिए। यदि कांग्रेस एकजुट भएको भए शायद राजाले त्यो दुस्साहस गर्ने थिएनन्।
अन्तहीन गुटबन्दी: कोइराला परिवार, देउवा गुट, पौडेल गुट र पछिल्लो समय सिटौला, थापा-शर्मा गुटहरूले पार्टीलाई नीति र सिद्धान्तमा होइन, भागबन्डामा केन्द्रित गरिदियो। मन्त्री छनोटदेखि पार्टीको वडा तहसम्म गुटको आधारमा निर्णय हुन थाल्यो, जसले योग्य र निष्ठावान कार्यकर्ताहरू पाखा लागे।
राजनीतिक विश्लेषक कृष्ण हाछेथु र पुरन्जन आचार्य आफ्नो विश्लेषणमा बारम्बार भन्छन् ;नेपाली कांग्रेस विचारले होइन नेताहरूको व्यक्तिगत इगो स्वार्थ समूहले चल्ने भयो। जबसम्म पार्टीभित्र आन्तरिक प्रजातन्त्रको बहाली हुँदैन गुटबन्दी अन्त्य हुँदैन यसले देशलाई सही नेतृत्व दिन सक्दैन।
२. भ्रष्टाचारको संस्थागत विकास: ‘सुशासन’को उपहास
पञ्चायतकालमा ‘कांग्रेस आयो भने खान पाउँदैन’ भन्ने नारा लाग्थ्यो, तर प्रजातन्त्र पुनर्स्थापनापछि कांग्रेसकै शासनकालमा भ्रष्टाचारले संस्थागत रूप लियो भन्ने आरोप व्यापक छ।
पजेरो र प्राडो संस्कृति: २०५१ सालपछि सांसदहरूलाई भन्सार छुटमा गाडी किन्न दिने सुविधाले ‘पजेरो संस्कृति’ को जन्म दियो, जसले नेताहरूलाई जनताको सेवकभन्दा पनि शासक र सुविधाभोगी बनायो।
चर्चित भ्रष्टाचार काण्डहरू: लाउडा विमान भाडा प्रकरण, धमिजा काण्ड, चाइना साउथवेस्ट विमान खरिद प्रकरण, र हालसालैका वाइडबडी विमान खरिद प्रकरण र ललिता निवास जग्गा प्रकरणजस्ता ठूला भ्रष्टाचार काण्डहरूमा कांग्रेसका शीर्ष नेताहरूको नाम मुछिनुले पार्टीको नैतिक धरातल ध्वस्त बनायो। यी प्रकरणहरूमा संलग्नलाई कारबाही गर्नुको सट्टा पार्टीले सधैँ संरक्षण दियो, जसले गर्दा ‘कांग्रेसले भ्रष्टाचार गर्छ र भ्रष्टाचारीलाई जोगाउँछ’ भन्ने जनधारणा बलियो बन्यो।
नीतिगत भ्रष्टाचार: ठेक्कापट्टा, नियुक्ति र सरुवा-बढुवामा हुने आर्थिक लेनदेनले नीतिगत भ्रष्टाचारलाई विकराल बनायो। यसले राज्यका अंगहरूलाई कमजोर बनायो र दण्डहीनतालाई प्रश्रय दियो।
वरिष्ठ पत्रकार हरिबहादुर थापा आफ्नो पुस्तक ‘रजगज’ मा लेख्छन्, "प्रजातन्त्रपछिका सरकारहरू, विशेषगरी कांग्रेस नेतृत्वका सरकारहरूले सुशासनको जग बसाल्नुको सट्टा भ्रष्टाचार र आफन्तवादको जग बसाले। यसले व्यवस्थाप्रति नै नागरिकको वितृष्णा बढायो।"
३. वैचारिक स्खलन: समाजवाद नारामा, व्यवहारमा दलाल पुँजीवाद
बीपी कोइरालाले दिएको समाजवादको दर्शन कांग्रेसका लागि केवल चुनावी नारा बन्यो। व्यवहारमा पार्टीले नव-उदारवाद र दलाल पुँजीवादलाई अंगीकार गर्यो, जसले गरिब र धनीबीचको खाडल झनै फराकिलो बनायो।
सार्वजनिक संस्थानहरूको निजीकरण: २०४८ सालपछि कांग्रेस सरकारले हतारमा र बिना कुनै तयारी गरेको सार्वजनिक संस्थानहरूको निजीकरणले हजारौं मानिस बेरोजगार भए। हरिसिद्धि इँटा-टायल कारखाना, भृकुटी कागज कारखाना, बाँसबारी छालाजुत्ता कारखाना जस्ता नाफामै चलेका उद्योगहरू कौडीको भाउमा बेच्दा राष्ट्रिय उत्पादन ध्वस्त भयो र देश परनिर्भरताको चक्रमा फस्यो।
शिक्षा र स्वास्थ्यको व्यापारीकरण: कांग्रेसकै पालामा शिक्षा र स्वास्थ्य क्षेत्रमा निजीकरणलाई प्रोत्साहन गरियो, जसले यी आधारभूत सेवाहरू आम नागरिकको पहुँचभन्दा बाहिर पुगे। आज महँगो निजी विद्यालय र अस्पतालको जग त्यही नीतिले बसालेको हो।
समाजवादको खिल्ली: एकातिर समाजवादको नारा लगाउने, अर्कोतिर नवधनाढ्य वर्ग र व्यापारी घरानाको स्वार्थमा नीति बनाउने दोहोरो चरित्रले कांग्रेसको वैचारिक धरातल कमजोर बनायो। बीपीको समाजवाद भनेको उत्पादन र वितरणमा न्याय थियो, तर कांग्रेसको व्यवहारले सीमित व्यक्तिलाई मात्र पोस्ने काम गर्यो।
अर्थ-राजनीतिक विश्लेषक डा. स्वर्णिम वाग्ले (जो कांग्रेसबाटै अलग भए) ले पटक-पटक कांग्रेसको आर्थिक नीतिमा सुधारको आवश्यकता औंल्याउँदै भनेका छन्, "कांग्रेसले बीपीको समाजवादी दर्शनलाई समयसापेक्ष व्याख्या गर्न सकेन। केवल बजारलाई सबै कुरा छोड्ने नीतिले सामाजिक न्याय स्थापित हुन सक्दैन।"
४. राष्ट्रियता र परराष्ट्र नीतिमा असफलता
राष्ट्रियता कांग्रेसको मूल सिद्धान्तमध्ये एक भए पनि यसको व्यवहारमा सधैँ प्रश्न उठ्ने गरेको छ। विशेषगरी भारतसँगको सम्बन्धमा कांग्रेस पटक-पटक चुकेको आरोप लाग्छ।
महाकाली सन्धि: २०५२ सालमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाको पालामा भएको महाकाली सन्धिले देशलाई हित नगरेको भन्दै ठूलो विवाद भयो। यो सन्धि अनुमोदन गर्ने विषयले पार्टीभित्रै ठूलो विभाजन ल्यायो र यसलाई ‘राष्ट्रघात’ को संज्ञासमेत दिइयो।
अस्थिर परराष्ट्र नीति: कहिले भारतपरस्त त कहिले सन्तुलनको ढोङ रच्ने अस्थिर परराष्ट्र नीतिले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय छवि र विश्वसनीयतामा आँच पुर्यायो। राष्ट्रिय हितका विषयमा दृढतापूर्वक उभिन नसकेको र विदेशी शक्ति केन्द्रहरूको दबाबमा झुकेको आरोप कांग्रेसमाथि निरन्तर लाग्ने गरेको छ।
माओवादी द्वन्द्वको व्यवस्थापन: माओवादी द्वन्द्वको सुरुवाती चरणमा कांग्रेस सरकारले यसलाई राजनीतिक समस्याको रूपमा बुझ्नुको सट्टा केवल सुरक्षा चुनौतीको रूपमा हेर्यो। ‘किलो शेरा टु’ जस्ता दमनकारी अपरेसनले द्वन्द्वलाई झनै बढावा दियो र हजारौं निर्दोष नागरिक मारिए। यदि सुरुमै राजनीतिक संवादको बाटो रोजिएको भए देशले १० वर्षे रक्तपातपूर्ण द्वन्द्व भोग्नुपर्ने थिएन भन्ने धेरैको विश्लेषण छ।
नयाँ पुस्तासँगको विच्छेद नेतृत्वको संकट : नेपाली कांग्रेस आज ‘वृद्धहरूको क्लब’ जस्तो देखिन्छ। पार्टीको नेतृत्व दशकौंदेखि एउटै पुस्तामा सीमित छ। नयाँ विचार नयाँ ऊर्जा नयाँ नेतृत्वलाई अगाडि बढ्न नदिने प्रवृत्तिले पार्टीलाई जनता विशेषगरी युवा पुस्ताबाट टाढा पुर्याएको छ। नेतृत्व हस्तान्तरणमा अनिच्छा: शेरबहादुर देउवा रामचन्द्र पौडेल जस्ता नेताहरूले दशकौंदेखि नेतृत्व ओगटिरहेका रहे पार्टी महाधिवेशनमा गगन थापा विश्वप्रकाश शर्मा जस्ता युवा नेताहरूले चुनौती दिए पनि पुरानै संरचना गुटबन्दीले उनीहरूलाई निर्णायक तहमा पुग्न दिएको छैन। समयको माग बुझ्न असफलता: सूचना प्रविधि सामाजिक सञ्जाल विश्वव्यापीकरणले बदलिएको समाजको आकांक्षालाई कांग्रेसले सम्बोधन गर्न सकेको छैन। यसका मुद्दा भाषण कार्यशैली अझै पनि २०५० को दशककै जस्ता छन्। यही कारणले गर्दा नयाँ दल स्वतन्त्र उम्मेदवारहरूले कांग्रेसको परम्परागत भोट काटिरहेका छन्।
समाजशास्त्री डा. चैतन्य मिश्र भन्छन् “ कुनै पनि जीवन्त संगठनले समयअनुसार आफूलाई रूपान्तरण गर्नुपर्छ। नेपाली कांग्रेसले आफ्नो गौरवशाली इतिहासको ब्याज मात्र खाएर बस्न खोज्यो तर वर्तमानको चुनौती सामना गर्न आफूलाई तयार पारेन। यसैले यो अप्रासंगिक हुँदै गएको छ।
नेपाली राजनीतिको केन्द्रमा करिब आठ दशकदेखि रहँदै आएको नेपाली कांग्रेसको स्थापना केवल एक राजनीतिक दलको उदय थिएन, यो जहानियाँ राणा शासनको अन्त्य र प्रजातन्त्रको बिहानीको उद्घोष थियो। विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (बीपी), गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराई र सुवर्णशमशेर जस्ता दूरदर्शी नेताहरूको त्याग, तपस्या र बलिदानबाट जन्मेको यो पार्टीले नेपाललाई निरंकुशताको अँध्यारोबाट मुक्त गरी आधुनिक युगमा प्रवेश गरायो। २००७ सालको क्रान्ति, २०१५ सालको पहिलो आम निर्वाचनमा दुई-तिहाइ बहुमत, र २०४६ सालको जनआन्दोलनको नेतृत्वदायी भूमिकाले यसको इतिहासलाई गौरवशाली बनाएको छ। बीपी कोइरालाले प्रतिपादन गर्नुभएको ‘राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवाद’ को सिद्धान्तले दशकौंसम्म नेपाली राजनीतिलाई मार्गदर्शन गर्यो।
तर, इतिहासको पानामा सुनौलो अक्षरले लेखिएको यो पार्टीको वर्तमान छवि किन यति धेरै धूमिल र विवादास्पद छ? किन आज आम नागरिक, बुद्धिजीवी र युवा पुस्ता कांग्रेसप्रति यति धेरै निराश र आक्रोशित छन्?
१. आन्तरिक कलहको श्राप: देश सधैँ बन्धक
नेपाली कांग्रेसलाई सबैभन्दा बढी क्षति उसैभित्रको आन्तरिक कलह र गुटबन्दीले पुर्याएको छ। सत्ता र शक्तिको लडाइँमा कांग्रेसका नेताहरूले देशको हितलाई पटक-पटक तिलाञ्जलि दिए।
२०५१ को मध्यावधि निर्वाचन: प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला र तत्कालीन ३६ जना सांसदबीचको द्वन्द्वले बहुमतको सरकार ढल्यो र देश मध्यावधि निर्वाचनमा होमियो।
पार्टी विभाजन (२०५९): शेरबहादुर देउवा र गिरिजाप्रसाद कोइरालाबीचको टकरावले पार्टी नै दुई चिरामा विभाजित भयो— नेपाली कांग्रेस र नेपाली कांग्रेस (प्रजातान्त्रिक)। यही कमजोरीको फाइदा उठाउँदै तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले प्रजातन्त्रलाई "कु" गरेर सत्ता आफ्नो हातमा लिए।
अन्तहीन गुटबन्दी: कोइराला परिवार, देउवा गुट, पौडेल गुट र पछिल्लो समय सिटौला, थापा-शर्मा गुटहरूले पार्टीलाई नीति र सिद्धान्तमा होइन, भागबन्डामा केन्द्रित गरिदियो।
२. भ्रष्टाचारको संस्थागत विकास र देउवा युगको कालो धब्बा
प्रजातन्त्र पुनर्स्थापनापछि कांग्रेसकै शासनकालमा भ्रष्टाचारले संस्थागत रूप लियो भन्ने आरोप व्यापक छ। विशेषगरी शेरबहादुर देउवाको पटक-पटकको सत्तारोहणले यसलाई नयाँ उचाइमा पुर्यायो भन्ने आम बुझाइ छ।
चर्चित भ्रष्टाचार काण्डहरू: लाउडा विमान भाडा प्रकरण, धमिजा काण्ड, चाइना साउथवेस्ट प्रकरणदेखि वाइडबडी विमान खरिद प्रकरण र ललिता निवास जग्गा प्रकरणजस्ता ठूला भ्रष्टाचार काण्डहरूमा कांग्रेसका शीर्ष नेताहरूको नाम मुछिनुले पार्टीको नैतिक धरातल ध्वस्त बनायो।
भुटानी शरणार्थी प्रकरण: देउवा सरकारकै गृहमन्त्री बालकृष्ण खाँण र उनी निकटस्थहरू नक्कली भुटानी शरणार्थी बनाएर नेपालीलाई अमेरिका पठाउने जघन्य अपराधमा पक्राउ पर्नुले कांग्रेसको भ्रष्टाचारको जालो कति भयानक छ भन्ने उदाङ्गो भयो। यस प्रकरणमा सार्वजनिक भएका अडियो टेपहरूमा प्रधानमन्त्री पत्नी आरजु राणा देउवाको नामसमेत मुछिनुले यो प्रकरण सिधै बालुवाटारको शक्ति केन्द्रसँग जोडिएको आशंकालाई बलियो बनायो।
भिजिट भिसा काण्ड: पछिल्लो समय भिजिट भिसाको दुरुपयोग गरी मानव तस्करी गर्ने संगठित गिरोहमा राजनीतिक संरक्षण रहेको खुलासा भएको छ। सयौं नेपाली युवालाई विदेशमा अलपत्र पार्ने यो धन्दामा संलग्नहरूलाई कारबाहीको दायरामा ल्याउन वर्तमान सरकार (जसमा कांग्रेस पनि सामेल छ) ले देखाएको सुस्तताले यसमा पनि राजनीतिक संरक्षण छ भन्ने आरोपलाई बल पुर्याएको छ।
नीतिगत भ्रष्टाचार र नियुक्तिमा भागबन्डा: देउवाको कार्यकालमा संवैधानिक निकाय, विश्वविद्यालय, र विभिन्न संस्थानहरूमा योग्यता र क्षमतालाई पूर्णतः बेवास्ता गरी केवल गुट र नातावादका आधारमा नियुक्ति दिइयो। यसले राज्यका अंगहरूलाई कमजोर बनायो र दण्डहीनतालाई संस्थागत गर्यो।
३. परिवारवाद र शक्तिकेन्द्रको उदय: आरजु राणा देउवा प्रकरण
पछिल्ला वर्षहरूमा नेपाली कांग्रेसभित्र र देशको शासन प्रणालीमा एक गैरसंवैधानिक शक्तिकेन्द्रको रूपमा प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाकी पत्नी आरजु राणा देउवाको उदय भयो। यो परिघटनाले पार्टीको छविमा सबैभन्दा ठूलो बेइज्जत थपेको छ।
हुकुमी शैली र समानान्तर सत्ता: आरजु राणामाथि सरकारका हरेक नियुक्ति, सरुवा-बढुवा र ठेक्कापट्टामा हस्तक्षेप गर्ने गरेको आरोप व्यापक छ। "बालुवाटारको चाबी आरजुसँग छ" भन्ने भनाइ राजनीतिक वृत्तमा एउटा उखानजस्तै बन्यो। यसले प्रधानमन्त्री कार्यालय र सरकारका आधिकारिक निकायहरूलाई पंगु बनाउँदै एक समानान्तर र अनौपचारिक सत्ता सञ्चालन गरेको देखियो।
‘सुडानदेखि भुटानसम्म’: सामाजिक सञ्जाल र सार्वजनिक वृत्तमा "सुडानदेखि भुटानसम्म" भन्ने व्यंग्यात्मक पदावली आरजु राणाको नामसँग जोडेर प्रयोग गरिन्छ, जसले सुडान घोटालादेखि नक्कली भुटानी शरणार्थी प्रकरणसम्मका विभिन्न अनियमिततामा उनको अप्रत्यक्ष संलग्नता रहेको आरोपलाई संकेत गर्दछ।
पार्टीमाथि नियन्त्रण: उनले पार्टीको आन्तरिक राजनीतिमा समेत प्रत्यक्ष हस्तक्षेप गरिन्। टिकट वितरणदेखि केन्द्रीय समितिको निर्णय प्रक्रियासम्म उनको प्रभाव रहने गरेको कांग्रेसकै नेताहरूले अनौपचारिक रूपमा स्वीकार्ने गर्छन्। यसले कांग्रेसलाई बीपी र गणेशमानको पार्टीबाट एक परिवारको निजी कम्पनीमा रूपान्तरण गरेको भन्दै चर्को आलोचना हुने गरेको छ। यस हुकुमी शैलीले पार्टीका निष्ठावान र पुराना कार्यकर्ताहरूलाई अपमानित र पाखा लगाउने काम गर्यो।
निष्कर्ष: आत्मसमीक्षा कि पतनको यात्रा?
नेपाली कांग्रेसको इतिहास जति गौरवपूर्ण छ, यसको वर्तमान, विशेषगरी देउवा युग, त्यति नै लज्जास्पद र निराशाजनक छ। प्रजातन्त्रका लागि लडेको पार्टीकै कारण आज लोकतान्त्रिक संस्थाहरू कमजोर भएका छन्। भ्रष्टाचार, परिवारवाद र प्रतिशोधको राजनीतिले सुशासनलाई मजाक बनाएको छ र राजनीतिप्रति जनताको विश्वास टुटेको छ। नक्कली शरणार्थी प्रकरण, आरजु राणाको समानान्तर सत्ता र रवि लामिछानेमाथिको प्रतिशोधले कांग्रेसको बेइज्जतको पारोलाई उत्कर्षमा पुर्याएको छ।
अब कांग्रेससामु दुईवटा मात्र बाटो छ: या त विगतका गल्तीहरूबाट पाठ सिकेर निर्मम आत्मसमीक्षा गर्ने, देउवा-आरजु जस्ता शक्ति केन्द्रहरूलाई बिदा गरेर नयाँ पुस्तालाई अगाडि सार्ने, र बीपीको समाजवादी दर्शनलाई आजको सन्दर्भमा पुनः परिभाषित गरेर जनतासँग जोडिने। होइन भने, इतिहासको पानामा सीमित भएर पतनको यात्रालाई स्वीकार गर्ने। नेपाली कांग्रेसको भविष्य अब उसले लिने निर्णयमा भर पर्छ, तर उसले गरेको बेइज्जतको मूल्य भने देश र जनताले लामो समयसम्म चुकाइरहनुपर्नेछ।
