परिचय
एक्काइसौं शताब्दीको बिहानीसँगै उदाएको सामाजिक सञ्जाल (सोसल मिडिया) आज हाम्रो जीवनको एक अभिन्न अंग बनिसकेको छ। फेसबुक, ट्वीटर, इन्स्टाग्राम, टिकटक, युट्युब र ह्वाट्सएप जस्ता प्लेटफर्महरू केवल साथीभाइसँग जोडिने माध्यम मात्र रहेनन्; यिनीहरू सूचना, मनोरञ्जन, व्यापार, राजनीति र सामाजिक अभियानका शक्तिशाली केन्द्र बनेका छन्। विश्वका अन्य भागमा जस्तै, दक्षिण एसिया (नेपाल, भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश, श्रीलंका, भुटान र माल्दिभ्स) मा पनि सामाजिक सञ्जालको प्रभाव गहिरो र बहुआयामिक छ। यहाँको विशाल युवा जनसंख्या, बढ्दो इन्टरनेट पहुँच र विविधतापूर्ण सामाजिक-राजनीतिक परिवेशले सामाजिक सञ्जाललाई एक ‘दुईधारे तरवार’ बनाइदिएको छ— एकातिर यसले अभूतपूर्व अवसरहरू सिर्जना गरेको छ भने, अर्कोतिर गम्भीर चुनौती र खतराहरू पनि निम्त्याएको छ।
भाग १: सामाजिक सञ्जालले खोलेका अवसरका ढोकाहरू
सामाजिक सञ्जालले दक्षिण एसियाली समाजलाई विभिन्न क्षेत्रमा सकारात्मक रूपमा रूपान्तरण गरेको छ। यसका प्रमुख अवसरहरूलाई निम्न बुँदामा विश्लेषण गर्न सकिन्छ:
१. सामाजिक तथा राजनीतिक जागरण र नागरिक सहभागिता:
परम्परागत मिडियाको पहुँचभन्दा बाहिर रहेका आम नागरिकका लागि सामाजिक सञ्जाल आवाज उठाउने एक शक्तिशाली मञ्च बनेको छ। सरकार र शक्तिमा रहेकाहरूलाई जवाफदेही बनाउन, भ्रष्टाचार उजागर गर्न र नागरिक अभियानहरू संगठित गर्न यसको भूमिका अतुलनीय छ।
२. आर्थिक अवसर र उद्यमशीलताको विकास:
दक्षिण एसियामा, जहाँ बेरोजगारी एक प्रमुख समस्या हो, सामाजिक सञ्जालले लाखौं मानिसका लागि आयआर्जनको नयाँ ढोका खोलेको छ।
३. सूचनामा पहुँच र विपद् व्यवस्थापन:
सामाजिक सञ्जाल सूचना प्रवाहको सबैभन्दा छिटो माध्यम बनेको छ। विशेषगरी प्राकृतिक विपद्को समयमा यसको महत्व अझ बढी देखिन्छ।
४. सामाजिक सशक्तिकरण र सीमान्तकृत समुदायको आवाज:
सदियौंदेखि दबाइएका र मूलधारबाट वञ्चित समुदायहरूका लागि सामाजिक सञ्जाल आफ्नो पहिचान, संस्कृति र मुद्दाहरू स्थापित गर्ने माध्यम बनेको छ।
भाग २: सामाजिक सञ्जालले निम्त्याएका गम्भीर चुनौती र खतराहरू
अवसरहरूको यो उज्यालो पाटोको पछाडि सामाजिक सञ्जालले निम्त्याएका अन्धकारपूर्ण चुनौतीहरू पनि छन्, जसले दक्षिण एसियाली समाजको स्थिरता र सद्भावमाथि नै प्रश्न उठाएको छ।
१. गलत सूचना, दुष्प्रचार र 'फेक न्युज' को महामारी:
सामाजिक सञ्जालको सबैभन्दा ठूलो खतरा भनेको गलत र भ्रामक सूचना (Misinformation/Disinformation) को तीव्र फैलावट हो। दक्षिण एसियामा डिजिटल साक्षरताको कमी र भावनात्मक मुद्दाहरूप्रतिको संवेदनशीलताले यसलाई झनै खतरनाक बनाएको छ।
उदाहरण (भारत): ह्वाट्सएपमार्फत फैलाइएका बच्चा अपहरणको अफवाहका कारण भारतका विभिन्न स्थानमा दर्जनौं निर्दोष मानिसहरू भीडले कुटेर मारिएका छन्। यस्ता घटनाहरूले सामाजिक सञ्जाल कसरी 'डिजिटल मॉब लिन्चिङ' को हतियार बन्न सक्छ भन्ने देखाउँछ।
उदाहरण (श्रीलंका): सन् २०१९ को इस्टर बम विष्फोटपछि, मुस्लिम समुदायलाई लक्षित गरी फैलाइएका घृणायुक्त र गलत सूचनाहरूले देशमा साम्प्रदायिक दंगा भड्काएको थियो, जसका कारण सरकारले अस्थायी रूपमा सामाजिक सञ्जालमा प्रतिबन्ध लगाउनुपरेको थियो।
राजनीतिक दुष्प्रचार: भारत, पाकिस्तान र बंगलादेशको चुनावमा विपक्षीलाई बदनाम गर्न, जातीय र धार्मिक तनाव बढाउन र मतदातालाई भ्रमित पार्न राजनीतिक दलहरूले सामाजिक सञ्जालको व्यापक दुरुपयोग गर्ने गरेको अनुसन्धानहरूले देखाएका छन्।
२. सामाजिक ध्रुवीकरण र घृणास्पद अभिव्यक्ति (Hate Speech):
सामाजिक सञ्जालका एल्गोरिदमहरूले प्रयोगकर्तालाई उनीहरूले मन पराउने सामग्री मात्र देखाउने हुनाले 'इको चेम्बर' (Echo Chamber) र 'फिल्टर बबल' (Filter Bubble) को स्थिति सिर्जना हुन्छ। यसले मानिसहरूलाई फरक विचार सुन्नबाट वञ्चित गर्छ र समाजलाई वैचारिक रूपमा कट्टर र विभाजित बनाउँछ।
उदाहरण (म्यान्मार र रोहिंग्या संकट): यद्यपि म्यान्मार दक्षिण एसियामा पर्दैन, तर यसको प्रभाव बंगलादेशमा प्रत्यक्ष परेको छ। फेसबुकलाई रोहिंग्या मुस्लिमहरूविरुद्ध घृणा फैलाउन र नरसंहारलाई उक्साउन हतियारको रूपमा प्रयोग गरिएको थियो, जसलाई संयुक्त राष्ट्रसंघले समेत स्वीकारेको छ। यो दक्षिण एसियाका लागि एक चेतावनी हो।
साम्प्रदायिक तनाव: भारतमा हिन्दु-मुस्लिम र पाकिस्तानमा शिया-सुन्नीबीच घृणा फैलाउने सामग्रीहरू सामाजिक सञ्जालमा छ्याप्छ्याप्ती पाइन्छन्। नेपालमा पनि जातीय र क्षेत्रीय पहिचानका विषयलाई लिएर घृणायुक्त टिप्पणीहरूले सामाजिक सद्भावमा खलल पुर्याउने गरेको छ।
३. मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर:
सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक प्रयोगले, विशेषगरी युवाहरूमा, गम्भीर मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याइरहेको छ।
साइबरबुलिङ (Cyberbullying): अनलाइन प्लेटफर्महरूमा हुने गालीगलौज, धम्की र चरित्रहत्याले धेरैलाई डिप्रेसन र चिन्ताको शिकार बनाएको छ। दक्षिण एसियाली समाजमा, विशेषगरी महिलाहरूलाई उनीहरूको पहिरन, विचार र जीवनशैलीका आधारमा 'ट्रोलिङ' र 'शेमिङ' गर्ने प्रवृत्ति डरलाग्दो छ।
तुलना र हीनताबोध: इन्स्टाग्राम जस्ता प्लेटफर्महरूमा अरूको 'उत्तम' र 'खुसी' देखिने जीवनशैलीसँग आफ्नो यथार्थलाई तुलना गर्दा युवाहरूमा हीनताबोध, असन्तुष्टि र चिन्ता बढ्ने गरेको विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन्।
४. गोपनीयता (Privacy) र डाटा सुरक्षाको जोखिम:
सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्दा हामीले सित्तैमा सेवा पाएजस्तो लागे पनि, वास्तविकतामा हामी आफ्नो व्यक्तिगत डाटाको मूल्य चुकाइरहेका हुन्छौं।
डाटा हार्वेस्टिङ: सामाजिक सञ्जाल कम्पनीहरूले प्रयोगकर्ताको रुचि, व्यवहार, र व्यक्तिगत जानकारीहरू संकलन गरेर विज्ञापनदाताहरूलाई बेच्छन्। यो डाटा राजनीतिक अभियानहरूमा मतदातालाई प्रभावित गर्न पनि प्रयोग हुन सक्छ, जसको उदाहरण 'क्याम्ब्रिज एनालिटिका' प्रकरण हो, जसको प्रभाव भारतको चुनावमा समेत परेको आशंका गरिएको थियो।
सरकारी निगरानी: दक्षिण एसियाका केही सरकारहरूले सामाजिक सञ्जाललाई नागरिक अधिकारकर्मी, पत्रकार र विपक्षीहरूमाथि निगरानी राख्ने र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई दमन गर्ने औजारको रूपमा प्रयोग गर्ने गरेको आरोप लाग्ने गरेको छ। कमजोर डाटा संरक्षण कानुनले नागरिकहरूलाई झनै जोखिममा पारेको छ।
भाग ३: दक्षिण एसियाली विशिष्टता: किन यहाँको सन्दर्भ फरक छ?
सामाजिक सञ्जालका अवसर र चुनौतीहरू विश्वव्यापी भए पनि, दक्षिण एसियामा केही विशिष्ट कारकहरूले यसको प्रभावलाई अझ जटिल बनाएका छन्:
डिजिटल साक्षरताको अभाव: यस क्षेत्रमा स्मार्टफोन र इन्टरनेटको पहुँच तीव्र गतिमा बढेको छ, तर त्यसको सही र सुरक्षित प्रयोग गर्ने ज्ञान अर्थात् 'डिजिटल साक्षरता' सोही गतिमा बढ्न सकेको छैन। जसकारण आम मानिस सजिलै गलत सूचनाको शिकार बन्छन्।
भाषिक र सांस्कृतिक विविधता: सयौं भाषा र हजारौं समुदाय भएको यस क्षेत्रमा, स्थानीय भाषामा फैलाइएको गलत सूचनालाई पहिचान र नियन्त्रण गर्न प्लेटफर्महरूलाई अत्यन्तै कठिन हुन्छ। उनीहरूको स्रोत र ध्यान प्रायः अंग्रेजी भाषामा केन्द्रित हुन्छ।
युवा जनसंख्याको बाहुल्यता: दक्षिण एसिया विश्वकै सबैभन्दा युवा जनसंख्या भएको क्षेत्र हो। यो युवा शक्ति सामाजिक परिवर्तनको संवाहक बन्न सक्छ, तर यही समूह गलत सूचना, कट्टरपन्थी विचार र मानसिक स्वास्थ्य समस्याको सबैभन्दा बढी जोखिममा पनि छ।
कमजोर नियामक संयन्त्र: प्रविधिको तीव्र विकासलाई यहाँका कानुन र सरकारी नीतिहरूले भेट्टाउन सकेका छैनन्। डाटा सुरक्षा, घृणास्पद अभिव्यक्ति र अनलाइन अपराधसम्बन्धी कानुनहरू या त कमजोर छन्, या त प्रभावकारी रूपमा लागू भएका छैनन्।
निष्कर्ष र अगाडिको बाटो
निस्सन्देह, सामाजिक सञ्जाल दक्षिण एसियाली समाजको लागि एक शक्तिशाली साधन हो। यसले लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउन, आर्थिक अवसर सिर्जना गर्न र सीमान्तकृतहरूलाई आवाज दिन महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। तर, यसको अनियन्त्रित प्रयोगले समाजलाई विभाजित गर्ने, हिंसा भड्काउने र मानसिक स्वास्थ्यलाई ध्वस्त पार्ने क्षमता पनि राख्छ।
यो 'दुईधारे तरवार'को सही व्यवस्थापन गर्न एक बहुआयामिक दृष्टिकोण आवश्यक छ:
डिजिटल साक्षरतामा लगानी: सरकार, नागरिक समाज र शैक्षिक संस्थाहरूले विद्यालयदेखि समुदाय स्तरसम्म डिजिटल साक्षरता अभियान चलाउनु अपरिहार्य छ। आलोचनात्मक सोचको विकास गराएर मात्रै नागरिकहरूलाई गलत सूचनाबाट बचाउन सकिन्छ।
प्लेटफर्महरूको जवाफदेहिता: फेसबुक, गुगल, टिकटक जस्ता कम्पनीहरूले मुनाफा मात्र नहेरी सामाजिक उत्तरदायित्व पनि बहन गर्नुपर्छ। उनीहरूले दक्षिण एसियाली भाषाहरूमा कन्टेन्ट मोडरेसन (सामग्री अनुगमन) मा पर्याप्त लगानी गर्नुपर्छ र स्थानीय सन्दर्भ बुझ्ने विज्ञहरू नियुक्त गर्नुपर्छ।
बलियो तर सन्तुलित नियमन: सरकारहरूले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको सम्मान गर्दै डाटा सुरक्षा र घृणास्पद अभिव्यक्ति नियन्त्रणका लागि स्पष्ट र प्रभावकारी कानुन बनाउनुपर्छ।
तथ्य-जाँच (Fact-Checking) को प्रवर्द्धन: भारतको 'अल्ट न्युज' (Alt News) र नेपालको 'साउथ एसिया चेक' (South Asia Check) जस्ता स्वतन्त्र तथ्य-जाँच संस्थाहरूको भूमिका महत्वपूर्ण छ। यस्ता संस्थाहरूलाई बलियो बनाउनु आवश्यक छ।
अन्त्यमा,
दक्षिण एसियाको भविष्य धेरै हदसम्म यस क्षेत्रका समाजहरूले डिजिटल संसारलाई कसरी व्यवस्थापन गर्छन् भन्नेमा निर्भर हुनेछ। चुनौती भनेको सामाजिक सञ्जालका नकारात्मक पक्षहरूलाई न्यूनीकरण गर्दै यसले प्रदान गर्ने अपार अवसरहरूलाई कसरी राष्ट्र निर्माण र सामाजिक सद्भावको पक्षमा उपयोग गर्ने भन्ने हो। यो यात्रा कठिन तर अनिवार्य छ।
दक्षिण एसियामा सामाजिक सञ्जालले संचार, शिक्षा, आर्थिक अवसर, र राजनीतिक सक्रियताको क्षेत्रमा ठूलो सम्भावना बोकेको छ। तर, गलत सूचना, साइबर सुरक्षा, सामाजिक ध्रुवीकरण, र उग्रवादी प्रचार जस्ता चुनौतीहरूले यसको सकारात्मक प्रभावलाई कमजोर बनाउन सक्छ। यी चुनौतीहरूको समाधान गर्न डिजिटल साक्षरता, कडा नीतिहरू, र सामाजिक सञ्जाल कम्पनीहरूको जिम्मेवारीपूर्ण व्यवहार आवश्यक छ। यदि यी कदमहरू प्रभावकारी रूपमा लागू गरियो भने, सामाजिक सञ्जाल दक्षिण एसियाको सामाजिक, आर्थिक, र राजनीतिक विकासको लागि शक्तिशाली माध्यम बन्न सक्छ।
