जापानिज इन्सेफालाइटिस (Japanese Encephalitis - JE) मस्तिष्कमा असर गर्ने एक गम्भीर भाइरल रोग हो, जुन संक्रमित लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्छ। यो रोग विशेष गरी एशियाली देशहरूमा देखिन्छ र नेपालको केही तराई क्षेत्रहरूमा पनि यो रोगको जोखिम रहन्छ। नेपालका विशेष गरी तराईका दक्षिणी भागहरू (जस्तै रौतहट, सर्लाही, धनुषा, बर्दिया आदि) मा यो रोगको जोखिम उच्च छ।नेपालमा सन् १९७८ मा पहिलो पटक रुपन्देहीमा जापानिज इन्सेफ्लाइटिस रोग देखिएको हो ।
यस वर्ष जापानिज इन्सेफ्लाइटिसका कारण देशभर ३१ जनाको मृत्यु भइसकेको छ, जुन पछिल्लो १० वर्षमा सबैभन्दा धेरै हो। नेपालमा १० वर्षको तुलनामा जापानिज इन्सेफ्लाइटिसको सङ्क्रमणबाट मुत्यु हुनेको सङ्ख्या अहिलेसम्मको सबैभन्दा धेरै रहेको स्वास्थ्य सेवा विभाग परिवार कल्याण महाशाखा बालस्वास्थ्य तथा खोप शाखाले जनायको छ। जापानिज इन्सेफ्लाइटिसबाट सन् २०२४ मा २५, सन् २०२३ मा ७ र सन् २०१७ मा एक जनाको मात्र मृत्यु भएको थियो । सन् २०१८ देखि २०२२ सम्म जापानिज इन्सेफ्लाइटिसबाट कसैको पनि मृत्यु भएको थिएन । विशेषगरी खोप नलगाएका ४० वर्षभन्दा माथिका व्यक्तिहरूमा मृत्यु दर बढी देखिएको छ। यो रोग हाल ४२ जिल्लाका ११० पालिकामा फैलिएको छ र २८ जिल्ला उच्च जोखिममा रहेका छन्। बर्खा र गर्मी मौसम लामखुट्टेको प्रजननकाल भएकाले यी समयमा रोगको सम्भावना बढी हुन्छ।
रोग कसरी सर्छ?
यो रोग Culex जातिका लामखुट्टेबाट सर्छ। यी लामखुट्टेहरूले सङ्क्रमित बङ्गुर वा जंगली चराहरूबाट भाइरस लिएर मानिसलाई टोक्छन्। मानिस एक 'dead-end host' हो, जसले भाइरस फैलाउँदैन।
लक्षणहरू
सामान्यतया: धेरैजसो संक्रमित व्यक्तिमा कुनै लक्षण देखिँदैन। केही व्यक्तिमा सामान्य ज्वरो, टाउको दुखाइ, वाकवाकी जस्ता लक्षण देखिन सक्छ।
गम्भीर अवस्थामा (मस्तिष्कमा असर): उच्च ज्वरो , टाउको अत्यधिक दुखाइ ,घाँटी कडापन (neck stiffness) ,बेहोस हुने ,दौरा (seizure), मानसिक भ्रम, अर्धचेत वा कोमा, शरीरका केही भागमा पक्षघात
👉 मृत्युदर: करिब २०–३०%
👉 स्थायी असर: करिब ३०–५०% बिरामीमा दीर्घकालीन मानसिक वा स्नायु प्रणालीमा असर रहन सक्छ।
रोगबाट कसरी जोगिने?
१. खोप (Vaccination)
जापानिज इन्सेफालाइटिसको सबैभन्दा प्रभावकारी बचाउ उपाय हो।
नेपाल सरकारले उच्च जोखिम क्षेत्रहरूमा खोप कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको छ।
खोप विशेष गरी: बालबालिका , ग्रामीण क्षेत्रका बासिन्दा, लामो समयसम्म प्रभावित क्षेत्रमा बस्ने मानिसहरूलाई दिइन्छ।
२. लामखुट्टे नियन्त्रण
लामखुट्टेले टोक्न नदिने उपाय (झुल प्रयोग, लुगा लगाउने, मच्छर धपाउने मलहम)
घर वरिपरिको पानी जम्न नदिने
सुत्दा लामखुट्टे झुल प्रयोग गर्ने
उपचार
हालसम्म जापानी इन्सेफालाइटिसको निश्चायक औषधि छैन।
उपचार लक्षणअनुसार गरिन्छ:
ज्वरो घटाउने औषधि (Antipyretics)
पानीको सन्तुलन कायम गर्ने
दौरा नियन्त्रण गर्ने औषधि (Anticonvulsive)
गम्भीर बिरामीलाई अस्पतालमा राखेर विशेष उपचार आवश्यक पर्छ।
निष्कर्ष
जापानीज इन्सेफालाइटिस एक घातक तर रोकथाम गर्न सकिने रोग हो।
सही जानकारी, समयमै खोप, र लामखुट्टे नियन्त्रणको उपायले यस रोगबाट बच्न सकिन्छ।
सुझाव:
यदि तपाईं उच्च जोखिम क्षेत्रमा बस्नुहुन्छ भने खोप अनिवार्य रूपमा लगाउनुहोस्।
साना बालबालिका र वृद्धहरूमा यो रोगको असर बढी हुन सक्छ, विशेष ध्यान दिनुहोस्।
