वामदेव पौड्याल
शिक्षा देश विकासको मेरुदण्ड हो । शिक्षामा गरिएको लगानी तत्काल हैन, दीर्घकालमा प्रतिफल पाउनाका लागि हुनुपर्छ । पूर्वाधार निर्माणमा खर्च गर्न राज्यले सहजै देखिने बाटोघाटो, पुल, हवाई मैदान आदि बनाएर मात्र हुँदैन शिक्षामा कम्तीमा २० प्रतिशत लगानी गर्नुपर्छ । कुनै राज्य आफू समृद्धिको मार्गमा अघि बढ्नुछ भने शिक्षामा गुणात्मक विकास गर्ने रणनीति अख्तियार गर्नुपर्छ तर समग्र शैक्षिक अवस्था, नीति नियम, कार्यान्वयनको तह, कार्यान्वयनको शैली, जिम्मेवारी र उत्तरदायित्वको बहन सबै उदेकलाग्दा छन् । जतासुकै बेथिति मात्रै छन्, सबै अर्कालाई चोर औँला ताकेर आफू पानीमाथिको ओभानो बन्न किञ्चित धक मान्दैनन् ।
संविधानमा शिक्षाको हक मौलिक हकको रूपमा स्थापित भयो तर कानून बनाउने क्रममा त्यसको खिल्ली उडाइयो । नागरिकको संविधानप्रदत्त हकमाथि अंकुश लगाइयो । निजी क्षेत्र मैत्री शैक्षिक वातावरण कानूनी रूपमा स्थापित गरी सामुदायिक शिक्षाबाट आफू पन्छिने प्रावधानको पक्षपोषण सरकारले ग¥यो । राज्यका नागरिक उत्पादन गर्ने शिक्षा एकैनासको नबनाई विभेदकारी बनाउन कानून निर्माण गरियो । सामुदायिक विद्यालयप्रति विश्वास गिर्दो छ, निजी विद्यालयमा गएर निःशुल्क शिक्षा लिन सरकारले करकाप कसरी गर्न
सक्छ ? कि निजी विद्यालयमा पनि प्रति विद्यार्थी निश्चित लगानी राज्यले गर्ने र त्यो सीमाभित्र ती विद्यालयले ती बालबालिका पढ्न पाउने वातावरण निर्माण गर्न बाध्यकारी व्यवस्था गर्नुपर्छ । रित्ता हुँदै गएका सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकहरूलाई त्यहाँ खटाई सामुदायिक विद्यालयमा गर्ने प्रति विद्यार्थी लगानी सरकारबाट हुनुपर्छ । जुनसुकै विद्यालयमा भर्ना भए पनि विद्यार्थीका अभिभावकलाई कुनै नामको शुल्क तिर्नुपर्ने अवस्थाको तत्काल अन्त्य हुनुपर्छ । सामुदायिक विद्यालयले गुणस्तरीय शिक्षा दिनका लागि थालनी गरेका सही कार्यक्रमहरू र तिनको निरन्तरता दृष्टिगत गरी सफल बनाउन विद्यालयले गर्ने जायज मागको आधारमा सरकारले नीतिगत तथा बजेट व्यवस्था गर्नुपर्छ ।
किन भाग्दैछन् युवा ?
अहिलेको नेपालको शिक्षा चरित्रवान, गुणवान र ज्ञानवान नागरिक उत्पादन गर्नभन्दा विदेशका लागि श्रमिक उत्पादन गर्ने कारखाना भइरहेको छ । नेपालको राष्ट्रिय उद्देश्यहरू पूरा गर्ने शिक्षा नेपालका लागि कामकाजी नभएर यहाँका हजारौँ युवा विदेश जान मात्र तम्सिरहेका छन् । समृद्धि र उन्नति सपना विदेशी भूमिमा पूरा गर्न उनीहरू विदेशिन्छन् । यहाँको शिक्षा पद्धतिअनुसार उनीहरू यहाँ कामलाग्दो नहुँदा अर्काको देशको शिक्षा पद्धतिअनुसार अवश्य पनि कामलाग्ने हुन सक्दैनन् । अनि आर्थिक रूपमा कमजोरहरू अधिकांश त्यहाँको थ्री डी
(डर्टी, डेन्जरस र डिफिकल्ट) काम गर्न र केही क्षमतावालाहरू त्यहाँको विश्वविद्यालयले तोकेका स्तरीय परीक्षाहरू पास गरी विदेशी विश्वविद्यालयमा महँगो ट्यूशन शुल्क तिरी भर्ना भएर सोही आधारमा आधिकारिक रूपमै उड्छन् । यता कतिपय युवा मानव बेचबिखन वा मानव तस्करका सञ्जालमा पसेर भए पनि विभिन्न बाधा, कष्ट र झमेला व्यहोर्दै विदेशिरहेका छन् ।
किन जान्छन् विदेश ?
पहिलो कारण उनीहरूले पाएको शैक्षिक प्रमाणपत्र र अपेक्षा गरेको काम अनि कमाइ नेपालमा हुने सम्भावना नभएर हो । यहाँ जतासुकै शोषण मात्र छ, नेता र उच्च पदस्थको भनसुन मात्र चल्छ, योग्यताअनुसारको काम र कामअनुसारको दाम यहाँ जीवनभर कहिल्यै मिल्दैन, आफ्नो उन्नति एवं प्रगति विदेशमा गए मात्र सम्भव हुन्छ भन्ने उनीहरूको ठम्याइले हुनुपर्छ । कथंकदाचित यहाँ रोजगार मिले पनि प्रतिभा प्रस्फुटन हुने अवसर मिल्दैन र निराशामा डुब्नभन्दा विदेशै भासिनु जाति भनेर जाने जनशक्ति पनि यहाँ नभएको होइन । यहाँका प्रतिभा आफ्नो कदर र पाखुराको मोल उचित नपाएर विदेशिएको हुनुपर्छ । उदाहरणको लागि लिउँ न पूर्व प्राथमिक तहमा कार्यरत शिक्षकहरूलाई सरकार आफैँले सुख्खा मासिक छ हजार रूपियाँ दिन्छ । यति न्यून रकममा काम गर्न बाध्य पार्ने सरकारबाट प्रतिभा र श्रमको सही मूल्याङ्कन कहिले गर्ने ? अनि कसरी नभासिऊन् नेपाली युवा विदेश !
दोस्रो कारण त यहाँ प्राविधिक तथा व्यवसायिकभन्दा सैद्धान्तिक शिक्षामा जोड दिइयो । शिक्षालाई प्रविधि र रोजगारीसँग जोड्न ढिलाइ गरियो । प्राविधिक तथा व्यावसायिक धारको शिक्षा लिएकालाई राष्ट्रको प्रविधि र रोजगारीको सेतु बनाउन बस्ती बस्तीमा परिचालन गर्न कुनै ठोस नीति तथा कार्यक्रम ल्याउन सकिएन । विश्वविद्यालयका स्नातक तहका अन्तिम वर्ष वा सेमेष्टरका विद्यार्थीलाई काम गर्दै, कमाउँदै र सिक्दै गर्ने अवसर र स्नातकोपाधि हासिल गरेका जनशक्तिलाई राष्ट्रिय प्रविधि विकास दलमार्फत देशका विभिन्न भूभागमा खटाउने र उनीहरूलाई सोहीअनुसारको पारिश्रमिक र अन्य वृत्ति विकासका सुविधाको व्यवस्था गर्न नसकेर पनि हुनुपर्छ । अझ स्नातकोपाधि पश्चात् कम्तीमा तीन वर्ष यहाँ सम्बन्धित क्षेत्रको काम नगरीकन विदेश जान आवेदन दिन नपाउने बाध्यकारी कार्यक्रम सरकारले ल्याउन सक्ने, यहीँ आकर्षक रोजगार तथा उद्यमका अवसर दिने र कागजी झण्झटले कार्यालयहरूमा दिक्दार नपारी सुशासनको अनुभूति, भ्रष्टाचारको गन्ध नआउने व्यवहार गरिदिने हो भने युवाले आफ्नो उन्नति देशमा बसी हासिल गर्ने थिए । यसका लागि प्राविधिक तथा व्यावसायिक धारका जनशक्ति पलायन हुन नदिन सरकारले जतिसक्दो चाँडो उनीहरूको व्यवस्थापन गर्ने नीति निर्माण गरी लागू गरिहाल्नुपर्छ ।
तेस्रो कारण, राज्यले यहाँको भेषभूषा, भाषा, धर्म, संस्कृति, परम्परा, इतिहास, जातजाति, सम्पदा, साहित्य, कला आदिसँग शिक्षा जोड्न नसकेर हो । विदेशी शिक्षाको अन्धानुकरण गर्दा हामीले आफ्ना यी राष्ट्रिय इतिहास र गौरवसँग जोडिएका कुराहरूलाई अवमूल्यन गर्दैछौँ, नेपाल देश एक तुच्छ देश, यहाँका नागरिक तुच्छ नागरिक र यहाँ जे जति सम्पत्ति र सम्पदा छन् ती सबै तुच्छ ठह¥याउने काम गर्दैछौँ ।
वास्तवमा हाम्रो नेपालसम्बन्धी ज्ञानको स्थिति र त्यसको शैक्षिक क्षेत्रतर्फको पाटो हेर्ने हो भने एकातिर आँधी र अर्कोतिर झोलुङ्गोजस्तो छ । नेपाल र नेपाली भएवापत दण्ड पाउने अवस्था यहाँको शिक्षा पद्धतिले निम्त्याइरहेको छ । नेपालको आफ्नो भाषा, संस्कृति, परम्परा, भेषभूषा, साहित्य, इतिहास आदि चिनाएर नेपाली हुनुमा गौरव गर्ने र नेपाल बनाउन पौरख गर्ने शिक्षा दिनका लागि विदेशी इतिहास, भूगोल, परम्परा, संस्कृति, भाषा आदिको बढावा दिने शिक्षा पद्धतिको तत्काल अन्त गर्नुपर्छ । यसका साथै पाठ्यक्रममा नैतिक मूल्य मान्यता, नेपालीपन झल्काउने वैदिक, पौराणिक एवं मौलिकतासम्बन्धी ज्ञान नेपालकै राष्ट्र भाषामा दिने कार्यको थालनी गर्नुपर्छ । आफ्नो भूगोल, भाषा, भेषभूषा, धर्म, परम्परा, संस्कृति, वाङ्मय, कला, इतिहास, सम्पदा आफ्नै भाषामा अध्ययन अध्यापन गरी बालबालिकालाई आफ्नो महानता र महापुरुषहरूको जानकारी दिने व्यवस्थाभन्दा बढ्दो अङ्ग्रेजी मोहले नेपाल अनि यससँग जोडिएका धेरै राम्रा र महìवपूर्ण विषयहरूलाई अवमूल्यन गर्ने शृङ्खलाबद्ध आक्रमण हामीले आफैँ निम्त्याइरहेका छौँ । यसैकारण हामी आफैँ हारिरहेका छौँ, अरू प्रतिस्पर्धीविनै आफैँसँग !
नेपालले समृद्धिको सुगारटान गरेर समृद्ध हुने भए उहिल्यै भइसक्थ्यो, आजसम्म यस्तो विपन्न अवस्थामा गुज्रनु पर्ने थिएन । आर्थिक कार्यसूची सफलीभूत तुल्याउन नेपालले पहिला यहाँको शिक्षा पद्धतिमा आमूल परिवर्तन ल्याउनुपर्छ । जसका लागि नेपाल र नेपालीको आवश्यकता अनुरूपको शिक्षाको राष्ट्रिय उद्देश्यहरूको निर्धारण, नेपाल र नेपाली धेरै चिन्ने पाठ्यक्रमको निर्माण र सोही आधारमा आफ्नै भाषामा सिक्ने सिकाउने वातावरण निर्माण गर्दै व्यवहारमै प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षाको थालनी गर्नुपर्छ । गाउँ वस्ती, शहर बजार जहाँसुकै भए पनि समानरूपमा शिक्षा पाउने अवसरको सिर्जना, शिक्षित जनशक्तिलाई उद्यम तथा रोजगारको लागि आवश्यक व्यवस्था, यहाँ कमाउने र रमाउने वातावरणको निर्माण, योग्यता र क्षमताअनुसारको काम अनि कामप्रति समर्पण भएअनुसारको दाम पाउने सुनिश्चित, कतैबाट पनि शोषणको गन्ध नआउने र राजनीतीकरणको शिकार नहुने अवस्थाको सिर्जना गर्नुपर्छ ।
शिक्षालाई व्यावहारिक ज्ञानशून्य कागजी प्रमाणपत्र मात्र ग्रहण गर्ने र विदेश पलायन हुने माध्यमको रूपमा लिने वर्तमान खराब संस्कार तोड्दै व्यवहारमै परिवर्तन ल्याउने एक मन्त्रको रूपमा ग्रहण गर्नु आवश्यक छ । के वर्तमान सरकार यो विषयप्रति संवेदनशील होला ?
