- बिबेक दाहाल
नेपालको शैक्षिक प्रणाली लामो समयदेखि परीक्षा-केन्द्रित रहेको छ। यस प्रणालीले विद्यार्थीहरूको समग्र विकासमा गहन प्रभाव पारेको छ, जसमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै पक्षहरू समावेश छन्।
परीक्षा-केन्द्रित शिक्षा प्रणालीको एक प्रमुख सकारात्मक पक्ष भनेको यसले विद्यार्थीहरूमा प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता विकास गर्नु हो। यस प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई उच्च अंक प्राप्त गर्न र आफ्ना सहपाठीहरूभन्दा अगाडि रहन प्रोत्साहित गर्छ। यो प्रतिस्पर्धात्मक मनोवृत्ति भविष्यको व्यावसायिक जीवनमा उपयोगी हुन सक्छ, जहाँ उनीहरूले प्रायः कडा प्रतिस्पर्धाको सामना गर्नुपर्छ।
यसबाहेक, परीक्षा-केन्द्रित प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई लक्ष्य-केन्द्रित दृष्टिकोण अपनाउन सिकाउँछ। उनीहरूले स्पष्ट लक्ष्यहरू (जस्तै, निश्चित ग्रेड वा अंक प्राप्त गर्ने) निर्धारण गर्न र ती लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न कडा परिश्रम गर्न सिक्छन्। यो सीप जीवनका अन्य क्षेत्रहरूमा पनि लागू हुन सक्छ, जसले उनीहरूलाई भविष्यमा सफलता प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ।
तथापि, यस प्रणालीका नकारात्मक पक्षहरू पनि छन्। सबैभन्दा गम्भीर समस्या भनेको यसले विद्यार्थीहरूमा उच्च स्तरको तनाव र चिन्ता उत्पन्न गर्नु हो। परीक्षाको परिणामले विद्यार्थीको भविष्य निर्धारण गर्ने भएकोले, धेरै विद्यार्थीहरू निरन्तर दबावमा रहन्छन्। यसले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्न सक्छ, जसले कहिलेकाहीं अवसाद वा चिन्ता विकारहरू निम्त्याउन सक्छ।
अर्को महत्त्वपूर्ण समस्या भनेको रटाइ प्रणालीलाई प्रोत्साहन दिनु हो। विद्यार्थीहरू प्रायः विषयवस्तु बुझ्नुभन्दा रट्नमा बढी ध्यान दिन्छन्, किनकी यसले छोटो अवधिमा राम्रो अंक प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ। यसले गहिरो ज्ञान र सिर्जनात्मक सोचको विकासलाई निरुत्साहित गर्छ, जुन वास्तविक जीवनमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
यसका साथै, परीक्षा-केन्द्रित प्रणालीले व्यावहारिक सीपहरूको विकासलाई बेवास्ता गर्ने प्रवृत्ति छ। विद्यार्थीहरू प्रायः पाठ्यपुस्तकको ज्ञानमा मात्र केन्द्रित हुन्छन् र त्यो ज्ञानलाई वास्तविक जीवनका परिस्थितिहरूमा कसरी लागू गर्ने भन्ने कुरामा कम ध्यान दिन्छन्। यसले गर्दा शैक्षिक संस्थाबाट बाहिरिएपछि उनीहरूलाई व्यावहारिक चुनौतीहरूको सामना गर्न कठिनाई हुन सक्छ।
यस प्रणालीले असमान अवसरहरू पनि सिर्जना गर्छ। धनी परिवारका विद्यार्थीहरूले उच्च गुणस्तरको शिक्षा र अतिरिक्त कक्षाहरूमा पहुँच पाउँछन्, जबकि गरीब परिवारका विद्यार्थीहरूसँग यस्ता सुविधाहरू हुँदैनन्। यसले शैक्षिक र सामाजिक असमानता बढाउँछ।
अन्त्यमा, परीक्षा-केन्द्रित प्रणालीले विद्यार्थीहरूको सर्वाङ्गीण विकासलाई बेवास्ता गर्ने प्रवृत्ति छ। कला, खेलकुद, सामाजिक सीप, स्किल सेट जस्ता पाठ्यक्रम बाहिरका गतिविधिहरूलाई कम महत्त्व दिइन्छ, जबकि यी गतिविधिहरू व्यक्तित्व विकास र समग्र शिक्षाको लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छन्।
यी समस्याहरूको समाधानका लागि, नेपालको शैक्षिक प्रणालीमा केही महत्त्वपूर्ण सुधारहरू आवश्यक छन्। पहिलो कदम भनेको मूल्याङ्कन प्रणालीलाई बहुआयामिक बनाउनु हो। यसमा निरन्तर मूल्याङ्कन, प्रोजेक्ट कार्य र व्यावहारिक परीक्षणहरू समावेश गर्न सकिन्छ। यसले विद्यार्थीहरूको समग्र क्षमताको मूल्याङ्कन गर्न मद्दत गर्नेछ, न कि केवल उनीहरूको स्मरणशक्तिको।
दोस्रो, पाठ्यक्रममा सुधार गर्नुपर्छ। पाठ्यक्रमले रटाइभन्दा बुझाइ र प्रयोगमा जोड दिनुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई सिकेको कुरालाई वास्तविक जीवनका परिस्थितिहरूमा लागू गर्न प्रोत्साहित गर्नेछ।
तेस्रो, शिक्षण विधिमा सुधार ल्याउनु आवश्यक छ। शिक्षकहरूलाई नवीन र विद्यार्थी-केन्द्रित शिक्षण विधिहरूमा तालिम दिनुपर्छ। यसले कक्षाकोठालाई अधिक सहभागितामूलक र रोचक बनाउनेछ।
चौथो, विद्यालयहरूमा मानसिक स्वास्थ्य परामर्श र सहयोग प्रणालीको व्यवस्था गर्नुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई तनाव र चिन्ता व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्नेछ।
अन्तमा, माध्यमिक तहदेखि नै व्यावसायिक शिक्षा र सीप विकासलाई एकीकृत गर्नुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई भविष्यको कार्य जगतका लागि राम्रोसँग तयार पार्नेछ।
नेपालको शैक्षिक प्रणालीमा सुधार ल्याउन परीक्षा-केन्द्रित दृष्टिकोणबाट सन्तुलित र समावेशी दृष्टिकोणतर्फ अग्रसर हुनु आवश्यक छ। यसले विद्यार्थीहरूको सर्वाङ्गीण विकास र भविष्यको सफलताको लागि बलियो आधार प्रदान गर्नेछ। यी परिवर्तनहरू कार्यान्वयन गर्न चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ, तर यसले नेपालको भावी पुस्ताको लागि उज्जवल भविष्य सुनिश्चित गर्नेछ।
